Pieniądz światowy

Pieniądz światowy, pieniądz obsługujący międzynarodową wymianę towarów i usług oraz międzynarodowy ruch kapitału; funkcjonuje na rynku światowym jako miernik wartości, jako powszechny środek płatniczy (przy wyrównywaniu bilansów płatniczych), niekiedy jako powszechny środek nabywczy (przy zagranicznych zakupach za gotówkę), wreszcie jako absolutna społeczna materializacja bogactwa (przy przenoszeniu bogactwa z jednego kraju do drugiego w formie pieniężnej, np. przy spłacaniu kontrybucji wojennych, udzielaniu subsydiów i pożyczek w gotówce, ucieczce kapitału w formie pieniężnej z jednego kraju do drugiego). W warunkach pełnej waluty złotej wymiana wewnętrzna i zagraniczna w istocie swojej nie różniły się od siebie od strony pieniężnej; przechodząc ze sfery wymiany krajowej do międzynarodowej pieniądze krajowe zrzucały jedynie swoje „mundury narodowe” i szły na wagę. Od lat 30-tych XX w. występuje w skali światowej zróżnicowanie pieniądza krajowego i światowego: wymianę wewnętrzną poszczególnych krajów obsługuje pieniądz papierowy, podstawę systemu płatności w sferze cyrkulacji międzynarodowej w ostatniej instancji stanowi nadal złoto. Nie jest dziś ono pierwszym środkiem regulowania wzajemnych należności i zobowiązań między krajami. Wraz z rozwojem kapitalizmu rozpowszechniły się w tym charakterze dewizy. Od czasu wielkiego kryzysu nadprodukcji 1929—33 rozliczenia międzynarodowe dokonywane były coraz częściej w formie clearingu. W 1939 istniało 138 umów clearingowych między 37 krajami. Obejmowały one kilkanaście procent Importu światowego. W połowie lat 50-tych, na które przypada największe nasilenie umów clearingowych, liczba ich wzrosła do ok. 400 i objęły mniej więcej 60% rozliczeń międzynarodowych krajów kapitalistycznych. Po II wojnie światowej poszukiwanym środkiem regulowania rozliczeń na rynku światowym stały się amerykańskie dewizy dolarowe. Przyczyny tego tkwiły w ich wymienialności dla zagranicznych władz pieniężnych na złoto oraz w możliwościach zaspokajania potrzeb importowych reszty świata kapitalistycznego przez USA. Nawet w warunkach powojennej dominacji USA amerykańska waluta krajowa nie mogła jednak zająć miejsca p.ś. i przekształcić się w trwały powszechny środek płatniczy. W poszczególnych strefach walutowych rolę pieniądza w rozliczeniach międzynarodowych pełnią waluty innych rozwiniętych krajów kapitalistycznych. W ostatnich latach, w związku ze zmniejszeniem się amerykańskiej przewagi nad pozostałymi krajami świata kapitalistycznego i poprawą stanu ich bilansu płatniczego z USA oraz wskutek obaw przed dewaluacją zaznaczało się zachwianie zaufania do dolara jako rezerwy dewizowej, następowała ucieczka od avoirów dolarowych i wymiana ich na złoto. W sierpniu 1971 wymienialność została zawieszona, a w kilka miesięcy później doszło do dewaluacji odpowiadającej podwyższeniu oficjalnej ceny złota z 35 na 38 dolarów za uncję i dolar stracił na znaczeniu w systemie płatności międzynarodowych. Złoto stanowi ostateczny środek wyrównania sald bilansów płatniczych w systemie wolnodewizowych rozliczeń wielostronnych. Rozliczenia clearingowe zdecydowanie zmniejszają zakres występowania złota w charakterze powszechnego środka płatniczego, nie eliminując go jednak całkowicie, w praktyce trudno bowiem o pełną kompensację towarową i przynajmniej w części rozliczeń clearingowych, zwłaszcza wielostronnych, złoto musi występować jako ostateczny międzynarodowy środek płatniczy. W ciągu 8 lat istnienia Europejskiej Unii Płatniczej ok. 20% ogólnej sumy dwustronnych sald krajów członkowskich wyrównano w złocie i wymienialnych na złoto dewizach dolarowych. Zmniejszenie z końcem 1958 przez państwa zachodnioeuropejskie reglamentacji dewizowych zwiększyło rolę złota w rozliczeniach międzynarodowych krajów kapitalistycznych. Powstały w tym czasie Europejski Fundusz Walutowy miał dostarczać krajom członkowskim „w wypadku chwilowych trudności z bilansami płatniczymi” kredytów w złocie. W Międzynarodowym Funduszu Walutowym jednostka waluty kluczowej, dolar USA, był do czasu zawieszenia wymienialności faktycznie zrównany z 0,88867088 g czystego złota. Państwa członkowskie 25% swoich udziałów („kwot”) musiały wnieść w złocie (bądź 10% swojego zapasu złota i wymienialnych dewiz, jeśli stanowiło to mniejszą sumę). Tylko za złoto lub dewizy wymienialne na złoto mogły nabywać waluty innych państw członkowskich, jeśli ich własne zobowiązania wobec MFW przekraczały 200% „kwoty”. Natomiast w tych granicach mogły otrzymać waluty zagraniczne na kredyt spłacalny w walucie własnej. 1 I 1970 uruchomiono dodatkowe środki zapłat międzynarodowych w postaci specjalnych uprawnień kredytowych. Rezerwy międzynarodowych środków płatności scentralizowane w ręku władz pieniężnych krajów członkowskich MFW wynosiły w połowie 1971 104,9 mld dolarów, w tym 36,5 mld dolarów stanowiło złoto, a 62,5 mld dolarów dewizy, w sumie tej zaś było 34,3 mld dolarów dewizowych amerykańskich, 6,8 mld dolarów dewizowych angielskich, 14,5 mld dolarów dewizowych innych krajów oraz 6,9 mld dolarów dewizowych stawianych przez MFW do dyspozycji członkom. Dochodziło do tego 5,9 mld dolarów specjalnych uprawnień kredytowych. Pierwszy ich kontyngent ustalono w 1970 na 3,4 mld dolarów, a w kolejnych latach uruchamiano następne transze. Kwoty raz przydzielonych specjalnych uprawnień kredytowych kumulują się i z biegiem czasu będą one stanowić coraz wyższy odsetek międzynarodowych środków płatności. W dobie ogólnego kryzysu kapitalizmu zmienia się mechanizm funkcjonowania złota jako i p.ś. Do I wojny światowej pozostawało ono w prywatnym posiadaniu agentów wymiany międzynarodowej i od ich indywidualnych decyzji podejmowanych pod wpływem wahań kursów dewiz w zależności od swobodnej gry podaży i popytu zależało uruchamianie złota w płatnościach zagranicznych. Od lat 30-tych ustają swobodne międzynarodowe przepływy złota wskutek interwencji państwowych władz pieniężnych, które centralizują rezerwy złota jako p.ś. i uruchamiają je w rozliczeniach międzynarodowych wg sztywnej ceny państwowej. Złoto pozostaje jedynym trwałym powszechnym środkiem płatniczym. Uwidacznia się to szczególnie wyraźnie w okresie zaburzeń politycznych, jak również w stosunkach płatniczych między krajami należącymi do różnych obozów politycznych. W czasie I i II wojny światowej państwa walczące kupowały za złoto w krajach neutralnych materiały strategiczne. W czasie pierwszych 16 miesięcy II wojny światowej, gdy nie było jeszcze ustawy ovlend-lease, Anglia pokryła ponad 80% swoich płatności zagranicznych złotem. Za pośrednictwem złota Związek Radziecki i Chińska Republika Ludowa mogły po II wojnie światowej przezwyciężyć sporadyczne trudności płatnicze w stosunkach z państwami kapitalistycznymi. Wymiana zagraniczna między krajami wspólnoty socjalistycznej dokonywała się początkowo głównie w farmie dwustronnego clearingu. Walutową jednostką rozliczeniową był przeważnie rubel clearingowy. Kraje należące do Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej przeprowadziły w 1957 pewną reformę tego systemu, a następnie w 1964 przeszły w większym stopniu do clearingu wielostronnego, powołując do życia Bank Międzynarodowy Współpracy Gospodarczej. Ale rubel clearingowy przekształcił się wraz z tym w przenośny z konta na konto poszczególnych partnerów rubel transferowy tylko w odniesieniu do znikomej części obrotów między krajami RWPG, gdyż jako panujący utrzymał się nadal system bilansowanych dwustronnie kontyngentowych umów handlowych. W Kompleksowym programie dalszego pogłębiania i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalistycznej integracji gospodarczej krajów członkowskich RWPG, przyjętym na XXV sesji w 1971, przewidziane są na bieżące 10-lecie przedsięwzięcia mające zapewnić rublowi transferowemu faktyczną wymienialność, realność kursu i złotego parytetu, tak aby w pełnej mierze spełniał on w przyszłości podstawowe funkcje międzynarodowego pieniądza krajów wspólnoty socjalistycznej.