Własność

Własność, historycznie określony stosunek społeczny do dóbr materialnych, dający możność pełnego dysponowania nimi (a więc ich przekazywania. korzystania z nich i użytkowania) pewnym jednostkom, grupom lub klasom społecznym. Produkcja dóbr materialnych, a w konsekwencji i ich podział, odbywa się zawsze w obrębię i za pośrednictwem określonej formy społecznej, czyli w odrębnie i za pośrednictwem określonych stosunków społecznych, tj. stosunek produkcji, których najistotniejszym elementem jest określona historycznie forma w. środków produkcji. W. środków produkcji wyznacza sytuacje poszczególnych grup społeczeństwa oraz stosunki wzajemne w procesie produkcji, a także stanowi formę przywłaszczania dóbr wytworzonych za pomocą danych środków produkcji. W. jest więc kategorią ekonomiczną, która oznacza historycznie określoną, społeczną formę zawłaszczania przez ludzi dóbr materialnych w procesie produkcji; wyraża ona tym samym wzajemne stosunki ludzi w procesie produkcji i podziału dóbr. W. będąc w istocie wyrazem stosunków między ludźmi, związana jest z dobrami materialnymi (środkami produkcji i środkami konsumpcji) jako przedmiotami zawłaszczania. Występuje ona na powierzchni życia społecznego w rzeczowej postaci mienia poszczególnych jednostek, grup, klas lub całego społeczeństwa, a więc w postaci stosunku człowieka do rzeczy. Dalszy rozwój sił wytwórczych, jaki nastąpił w’ rezultacie społecznego — podziału pracy, doprowadził (w związku z pojawieniem się produktu dodatkowego) do powstania prywatnej w. środków’ produkcji. Powstają w ten sposób ekonomiczne przesłanki wyzysku człowieka pozbawionego środków produkcji przez właściciela tych środków. W powiązaniu z innymi warunkami historycznymi dochodzi do podziału społeczeństwa na dwie zasadnicze. Decydującą rolę w powstawaniu w. kapitalistycznej odegrał proces— akumulacji pierwotnej, który polega na oderwaniu bezpośrednich producentów od ziemi i narzędzi pracy. Bezpośredni producent (robotnik) stał się człowiekiem osobiście wolnym, ale równocześnie pozbawiono go jakichkolwiek środków produkcji. Sytuację robotników – bezpośrednich wytwórców — w procesie produkcji kapitalistycznej Marks określa pojęciem „alienacja” (wyobcowanie). W kapitalizmie występuje alienacja w pełnym tego słowa znaczeniu: robotnik sprzedając siłę roboczą nie dysponuje własną pracą (wyobcowanie pracy), a więc w konsekwencji nie dysponuje też produktami tej pracy (wyobcowanie produktu pracy); innymi słowy — pozbawiony jest wpływu na sposób wykorzystania własnej pracy w procesie produkcji społecznej (wpływu na zarządzanie Produkcją) oraz wpływu na podział efektów’ tej produkcji (na podział dochodu narodowego). Przyczyną takiej pozycji klasy robotniczej w kapitalistycznym systemie stosunków produkcji jest prywatna, kapitalistyczna w. środków produkcji. W trakcie rozwoju kapitalizmu zachodzą zmiany w formach kapitalistycznej w. prywatnej. Rozwijają się siły wytwórcze, a w ślad za nimi zmieniają się także kapitalistyczne stosunki produkcji; zmiany te są odzwierciedleniem procesu uspołeczniania produkcji w obrębie prywatnej w. środków produkcji. Nie ulega jednak zmianie prywatnokapitalistyczna treść stosunków własnościowych. Przystosowanie stosunków produkcji do potrzeb rozwoju sił wytwórczych może nastąpić dopiero w chwili zastąpienia prywatnej w. środków produkcji przez w. społeczną, a więc w wyniku rewolucji socjalistycznej. Rewolucja socjalistyczna doprowadza do likwidacji kapitalistycznej w. środków produkcji, w wyniku czego powstaje w. społeczna (przede wszystkim państwowa); ulega tym samym likwidacji baza społeczna wyzysku człowieka pracy. Upaństwowienie środków produkcji i wprowadzenie socjalistycznych stosunków produkcji decyduje o usunięciu skutków kapitalistycznej alienacji. Przezwyciężanie alienacji jest procesem, na który istotny wpływ wywiera m. in. konkretny system zarządzania produkcją społeczną i rozszerzanie udziału bezpośrednich producentów w zarządzaniu produkcją. Formą udziału robotników w zarządzaniu produkcją jest w Polsce m. in. samorząd robotniczy. W. społeczna, jako typ w. socjalistycznej, występuje w dwu formach: państwowej (ogólnonarodowej) oraz spółdzielczej (grupowej). Podstawową przyczyną występowania tych form w. społecznej jest istnienie (w chwili dokonywania rewolucji socjalistycznej), oprócz kapitalistycznej w. prywatnej, także w. prywatnej opartej na osobistej pracy właściciela środków produkcji (gospodarka drobnotowarowa). Przekształcenie tej ostatniej formy w. prywatnej we w. społeczną nie może nastąpić przez wywłaszczenie. Drobni producenci są bowiem nie tylko prywatnymi właścicielami, ale także pracownikami utrzymującymi się z własnej pracy, związanymi sojuszem politycznym z klasą robotniczą. Przekształcenie w. prywatnej opartej na własnej pracy może się zatem dokonywać tylko przez dobrowolne zrzeszanie się drobnych producentów. Tempo tego procesu zależy od konkretnych warunków historycznych i swoistych cech każdego kraju budującego socjalizm. W. państwowa (ogólnonarodowa) i spółdzielcza (grupowa) reprezentują wspólnie Jeden typ w. społecznej (socjalistycznej), chociaż występują między nimi różnice w sposobie powstawania, w sposobie podziału efektów produkcji oraz w zakresie objętych przez nie środków produkcji. W. ogólnonarodowa, obejmująca podstawowe środki produkcji, ma dominujące znaczenie w gospodarce narodowej. Społeczna w. środków produkcji stanowi podstawę ustroju socjalistycznego. Konsekwencją istnienia w. społecznej Jest m. In. możliwość 1 konieczność centralnego planowania. Planowanie centralne, będąc Jednym z podstawowych czynników wyższości produkcji opartej na społecznej w. środków produkcji nad produkcją kapitalistyczną, musi być zharmonizowane z racjonalnym w danych warunkach zakresem samodzielności przedsiębiorstw socjalistycznych i terenowych organów władzy (rad narodowych). W ustroju socjalistycznym występuje także w. osobista; Jest ona rezultatem własnej pracy obywateli 1 stanowi ich mienie osobiste służące do zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych (przede wszystkim dobra konsumpcyjne). W okresie budowania socjalizmu istnieje > jeszcze w. prywatna środków produkcji drobnych producentów niekapitalistycznych i pozostałości małej i średniej w. kapitalistycznej. Zob. też; własność środków produkcji.