Finanse kapitalistyczne

Finanse kapitalistyczne jako pieniężny instrument wymiany i podziału produktów pracy podporządkowane są interesom klasowym kapitalistów; w swojej ekonomicznej treści i strukturze odzwierciedlają kapitalistyczne stosunki produkcji. W warunkach prywatnokapitalistycznej własności środków produkcji finanse gospodarki, na które składają się procesy gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych w przedsiębiorstwach przemysłowych, handlowych, budowlanych itd., mają także prywatny charakter. Sektor państwowy w gospodarce kapitalistycznej, a więc i w finansach gospodarki — mimo dość dużego znaczenia w niektórych europejskich krajach kapitalistycznych (np. w Austrii, Francji, Włoszech) — poważnie ustępuje sektorowi prywatnemu. W dziedzinie finansów systemu bankowo-kredytowego sektor państwowy we współczesnych państwach kapitalistycznych jest najczęściej reprezentowany przez centralny bank emisyjny, niekiedy jeszcze (np. we Francji) przez kilka znacjonalizowanych banków handlowych, ale i tutaj własność prywatnokapitalistyczna wykazuje zdecydowaną przewagę. Podobnie w dziedzinie finansów ubezpieczeń większość kapitałów należy do ugrupowań prywatnych, mających niekiedy zasięg międzynarodowy, a znacjonalizowane (państwowe) towarzystwa ubezpieczeń — o ile w ogóle istnieją — z reguły ustępują pod względem znaczenia przed kapitałem prywatnym. Pojawienie się sektora państwowego w finansach gospodarki, bankowości i finansach ubezpieczeń jest objawem charakterystycznym dla współczesnego stadium rozwoju kapitalizmu, tj. dla kapitalizmu państwowo-monopolistycznego. W kapitalizmie wolnokonkurencyjnym i we wcześniejszych stadiach rozwoju kapitalizmu monopolistycznego finansowa działalność państwa kapitalistycznego ograniczała się do tradycyjnej sfery finansów publicznych objętych budżetem państwa. F.k. zarówno w sektorze prywatnym 1 w sektorze państwowym, jak i w dziedzinie gospodarki i bankowości oraz dziedzinie ubezpieczeń i gospodarki budżetowej są instrumentem panującej klasy kapitalistów, wykorzystywanym do podziału dochodu narodowego w interesie tej klasy, do utrzymania kapitalistycznych stosunków produkcji. Ta zasadnicza funkcja f.k. nie ulega zmianie, mimo zachodzących przemian kapitalistycznych stosunków produkcji oraz przekształceń struktury i metod działania systemu finansowego państw kapitalistycznych. W okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego najbardziej rozwinięte kraje kapitalistyczne, zwłaszcza Anglia, opierały politykę gospodarczą na zasadach liberalnych, nie krępujących wolnej konkurencji, co dawało im określone korzyści w międzynarodowej wymianie, z uwagi na posiadaną przewagę ekonomiczną nad partnerami. Odbiciem liberalizmu gospodarczego na gruncie polityki finansowej była zasada „neutralności” finansów publicznych, oznaczająca zaniechanie wszelkiej interwencji państwa w życie gospodarcze, zarówno przy pobieraniu dochodów publicznych (w formie np. przywilejów podatkowych), jak i przy realizacji wydatków publicznych (np. w formie subwencji). Mniej rozwinięte pod względem gospodarczym państwa kapitalistyczne już w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego wykorzystywały finanse publiczne jako instrument polityki protekcjonistycznej, zmierzającej do przyspieszenia własnego rozwoju (zwłaszcza niektórych gałęzi przemysłu) za pomocą systemu ceł ochronnych, subwencji, premii itd. Tego rodzaju politykę finansową uprawiały Niemcy cesarskie, Stany Zjednoczone, Japonia. Państwo kapitalistyczne zawsze więc aktywnie podtrzymywało rozwój kapitalistycznych stosunków produkcji, wykorzystując w tym celu finanse publiczne, chociaż metody tego działania bywały różne, zależne od warunków gospodarczych danego kraju. Ogólnie biorąc, wraz z rozwojem sił wytwórczych i zaostrzaniem się wewnętrznych i międzynarodowych sprzeczności kapitalizmu zakres funkcji państwa kapitalistycznego, związanych z podtrzymywaniem kapitalistycznych stosunków produkcji, musiał wzrastać, pociągając za sobą również absolutny i względny (w procentowym wyrażeniu w stosunku do dochodu narodowego) wzrost wydatków publicznych. Jeszcze w końcu XIX w. niemiecki ekonomista A. Wagner sformułował na tym tle „prawo stałego wzrostu zapotrzebowania finansowego państwa i samorządu”. Wzrost wydatków publicznych w państwach kapitalistycznych przybrał na sile zwłaszcza od momentu wkroczenia kapitalizmu w monopolistyczne stadium rozwoju. W końcu XIX w. wydatki te kształtowały się przeciętnie w granicach 10% dochodu narodowego; obecnie osiągają one 30%(a niekiedy i więcej) tego dochodu. Istotną zmianę w polityce gospodarczej państw kapitalistycznych i w formach wykorzystywania finansów jako instrumentu tej polityki przyniósł wielki kryzys ekonomiczny w latach 30-tych. Niszczący przebieg tego kryzysu przyczynił się do rozwiania ostatnich złudzeń co do zdolności samoczynnego powrotu do równowagi i pełnego zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej. Na tym tle rodzą się nowe doktryny ekonomiczne, zwłaszcza doktryna J. M. Keynesa, w których zamiast zasady neutralizmu państwa burżuazyjnego w gospodarce naczelne miejsce zajmuje zasada interwencjonizmu. Jest to rozszerzenie polityki protekcjonizmu, której cele miały charakter odcinkowy, ograniczony do pewnych gałęzi gospodarki, na całość procesów gospodarczych. Państwowy interwencjonizm oznacza podejmowanie prób regulowania cyklu koniunkturalnego i utrzymywania w sposób permanentny stanu pełnego zatrudnienia czynników produkcji, w tym i siły roboczej w gospodarce kapitalistycznej. Zgodnie z doktrynami interwencjonistycznymi, przyczyną kryzysów ekonomicznych jest brak dostatecznego popytu na towary i usługi, a stąd obowiązkiem państwa jest organizowanie popytu w celu tworzenia bodźców do ekspansji gospodarczej i utrzymywania wysokiej koniunktury. Zadanie utrzymania popytu na wysokim poziomie wymagało zmiany tradycyjnych metod polityki finansowej, monetarnej i kredytowej państwa kapitalistycznego. Odrzucono zasadę równoważenia budżetów państwowych na rzecz zasady „deficytowego finansowania” (deficit state spending), odrzucono zasadę neutralności finansów na rzecz protekcjonizmu podatkowego oraz bezpośredniego i pośredniego finansowania z zasobów publicznych poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej i przedsiębiorstw (zwłaszcza w dziedzinie produkcji zbrojeniowej i eksportowej) itd. Polityka monetarna i kredytowa została podporządkowana administracji państwowej nawet w tych krajach, w których centralne banki emisyjne nie zostały upaństwowione. Podejmowanie prób oddziaływania na przebieg cyklów koniunkturalnych za pomocą finansów nadało szczególne znaczenie operacjom skarbowym. Skarb państwa jako instytucja finansowa jest powołany do zarządzania majątkiem państwowym i do wykonywania funkcji bankiera państwa, zwłaszcza w celu zapewnienia możliwości bieżącego finansowania wydatków przy nierównomiernym dopływie dochodów. Środkiem osiągnięcia tego celu są operacje kredytowe; zaciąganie pożyczek krótkoterminowych w banku emisyjnym, emisja bonów skarbowych, obligacji pożyczek oraz innych państwowych papierów wartościowych. Wobec ogromnego wzrostu długu państwowego w okresie ostatniej wojny, postępującego nadal również w okresie powojennym, w większości krajów kapitalistycznych operacje państwowymi papierami wartościowymi mają ogromny wpływ na całość operacji na rynku pieniężnym i kapitałowym, a w rezultacie i na kształtowanie się koniunktury. Tradycyjne ramy gospodarki budżetowej stały się niewystarczające dla interwencyjnego oddziaływania finansów publicznych na przebieg cyklów koniunkturalnych we współczesnych państwach kapitalistycznych. Zwiększone wydatki socjalne, podejmowane w celu „ulepszenia kapitalizmu” (w myśl welfare State państwa dobrobytu teoria), bywają wydzielane w odrębny fundusz parafiskalny (np. we Francji), w budżecie nie mieści się gospodarka finansowa coraz liczniejszych skomercjalizowanych przedsiębiorstw państwowych i państwowo-prywatnych, a plan budżetowy w dotychczasowej formie nie wystarcza do oceny interwencjonistycznej roli finansów publicznych. Dlatego w ostatnich latach obserwuje się w wielu krajach kapitalistycznych podejmowanie prób budowy planów-bilansów gospodarki narodowej, obejmujących zarówno sektor państwowy, jak i prywatny, oraz próby objęcia całości gospodarki narodowej ewidencją rachunkowo-statystyczną (rachunkowość społeczna). Wszelkie jednak próby regulowania gospodarki kapitalistycznej (określane często terminem „planowanie”) nie przynoszą zmian w jej ekonomicznych i społecznych podstawach i stąd nie mogą uwolnić tej gospodarki od jej wewnętrznych, antagonistycznych sprzeczności.