Rachunek ekonomiczny

Rachunek ekonomiczny, zespół metod i środków umożliwiających podjęcie najlepszej, tj. optymalnej decyzji spośród wielu możliwych wariantów rozwiązań; pojęcie „r.e.”, związane jest ściśle z zasadą racjonalnego gospodarowania; można powiedzieć, że r.e. jest narzędziem realizacji tej zasady. Zasada racjonalnego gospodarowania może być formułowana jako maksymalizacja efektów przy danych z góry nakładach lub jako minimalizacja nakładów przy z góry określonych efektach. Tak określona zasada racjonalnego gospodarowania ma istotne znaczenie w zastosowaniu do gospodarki socjalistycznej, w której na skutek istnienia wieloetapowego systemu podejmowania decyzji poszczególne szczeble zarządzania mogą przyjmować za punkt wyjścia pierwszy lub drugi wariant zasady. Niezależnie bowiem od tego, jaki istnieje model gospodarczy rozumiany jako system organizacji i zarządzania gospodarką socjalistyczną, r.e. jest możliwy do stosowania. Stosowanie jednego lub drugiego wariantu zasady racjonalnego gospodarowania zależy od istniejącego systemu zarządzania i kierowania gospodarką narodową oraz od szczebla, na którym podejmowane są decyzje gospodarcze. W tak ujmowanym pojęciu „r.e.” występują trzy zasadnicze problemy: 1. zespół metod i środków oznacza, że w celu podjęcia decyzji ekonomicznej należy odpowiednio dobrać środki, które traktowane są tutaj jako dane wyjściowe rachunku, do metod obliczeniowych — matematycznych; różne decyzje ekonomiczne wymagają odpowiednich danych o określonym stopniu szczegółowości i agregacji oraz metod obrachunkowych; 2. r.e. pozwala na podjęcie najlepszej, tj. optymalnej decyzji, co oznacza, ze traktujemy go jako rachunek optymalizacyjny. Jednocześnie podkreślić należy, że jest on jedynie narzędziem, za pomocą którego ekonomista znający prawidłowości i mechanizmy działające w gospodarce jest w stanie dokonać takiego wyboru; 3. r.e. może występować jedynie w przypadku, gdy istnieje co najmniej alternatywne rozwiązanie. W przypadku występowania tylko jednego możliwego rozwiązana r.e. traci swój zasadniczy sens. Elementami każdego r.e. są: 1. Warunki działania — zespół danych, które w określonym r.e. są wielkościami danymi z zewnątrz, na które programujący nie ma żadnego wpływu, tzn. w momencie przeprowadzania rachunku nie może ich zmienić. Warunki działania odpowiednio zestawione dają wiele alternatywnych rozwiązań. Przykładem takiego zestawienia warunków działania może być tablica przepływów międzygałęziowych (-> analiza nakładów i wyników produkcji). Warunki działania mogą być przedstawiane wartościowo — w przypadku modelu zdecentralizowanego lub za pomocą wielkości naturalnych — dla modelu scentralizowanego. Ponieważ w praktyce gospodarczej nigdy nie mamy do czynienia z modelem ani w pełni scentralizowanym, ani zdecentralizowanym formy przedstawiania warunków działania będą mieszane. 2. Warunki ograniczające mają na celu wyeliminowanie z wielu wariantów rozwiązań tych możliwości wyboru, które z pewnych powodów nie mogą być realizowane. Chodzi o to, że w wyniku odpowiedniego zestawienia warunków działania otrzymujemy możliwości wyboru wariantów realnych i nierealnych. Oba spełniają wprawdzie warunek wewnętrznej zgodności programu, ale ze względu na istniejące ograniczenia gospodarcze należy wyeliminować rozwiązania nierealne. Im więcej zostanie zastosowanych warunków ograniczających, tym większa liczba możliwości wewnętrznie zgodnych zostanie wyeliminowana jako nierealna. W wyniku zastosowania warunków ograniczających otrzymujemy warianty rozwiązań wewnętrznie zgodne i możliwe do realizacji. 3. Funkcja celu (kryterium wyboru) służy do wybrania najlepszej z alternatyw poprzednio omówionych. Należy podkreślić, że nie ma idealnych, raz na zawsze wyznaczonych kryteriów optymalności. Wobec tego wyznaczenie funkcji celu jest bardzo istotne, określa bowiem preferencje, wg których dokonuje się wyboru. Kryteria te mogą ulegać zmianom przede wszystkim na skutek zmiany ustroju społecznego (przejście od kapitalizmu do socjalizmu). Na niższych szczeblach podejmowania decyzji istnieje konieczność określenia celów odcinkowych przyczyniających się do realizacji głównego celu działania, który został wyznaczony dla gospodarki narodowej. Zasadniczym problemem jest takie ustalenie celów odcinkowych dla poszczególnych szczebli podejmujących decyzje, aby nie były one sprzeczne z celem działania przyjętym przez szczebel centralny. Problem ten często określany jest pojęciem „integracji funkcji celu”. W praktyce planowania, a szerzej mówiąc podejmowania decyzji możemy wyróżniać różne rodzaje r.e. Najczęściej stosowanymi kryteriami podziału r.e. jest jego zasięg i czas. Z punktu widzenia zasięgu możemy mówić o rachunku makro- i mikroekonomicznym. Rachunek makroekonomiczny występuje w skali całej gospodarki narodowej, tam gdzie następuje optymalizacja programu gospodarki narodowej. O decyzjach i rachunku makroekonomicznym można również mówić w przypadku podejmowania decyzji przez niższe szczeble zarządzania, gdy wyniki i nakłady danych jednostek gospodarujących są bezpośrednio ujmowane w bilansie gospodarki narodowej. Może to dotyczyć np. przedsiębiorstw, które są monopolistami w danej gałęzi wytwarzania, przy czym produkcja ich wykorzystywana jest przez inne gałęzie gospodarki narodowej. Rachunek mikroekonomiczny dotyczy tych decyzji, które bezpośrednio nie zmieniają struktury bilansu gospodarki narodowej, natomiast mieszczą się w większych agregatach gałęziowych lub branżowych. W praktyce rachunek mikroekonomiczny dokonywany Jest na szczeblu przedsiębiorstw i zakładów produkcyjnych. Z punktu widzenia czasu r.e. można podzielić na rachunek krótko- i długookresowy. Rachunek krótkookresowy prowadzi się w warunkach, gdy nie ulega zmianie technika, technologia i zasoby czynników produkcji. Praktycznie rzecz biorąc rachunek ten występuje w granicach określonych przez plany roczne i krótsze. Rachunek długookresowy występuje wówczas, gdy którykolwiek z wyżej wymienionych czynników ulega zmianie (technika, technologia, zasoby czynników produkcji). W rzeczywistości z rachunkiem długookresowym mamy do czynienia, gdy ujmowany w nim jest element inwestowania. Inwestycje bowiem powodują zmiany co najmniej Jednego z wyżej wymienionych elementów, a bardzo często w skali gospodarki narodowej — zmiany wszystkich elementów. Z rachunkiem długookresowym mamy do czynienia w planach gospodarczych opracowywanych dla okresów dłuższych od roku. Należy tutaj stwierdzić, że w różnych rodzajach r.e. jego poszczególne elementy (warunki działania, warunki ograniczające i funkcja celu) przyjmują odmienne sformułowania. Od sposobu tego sformułowania zależy precyzja r.e. Z punktu widzenia stosowania r.e. każdy system organizacji i zarządzania w gospodarce narodowej musi rozstrzygnąć cztery podstawowe problemy: 1. określić liczbę i rodzaj szczebli podejmujących decyzje gospodarcze; 2. ustalić zakres kompetencji poszczególnych szczebli zarządzania; 3. ustalić właściwe kryteria optymalizacyjne, którymi powinny się one posługiwać; 4. ustalić metody przepływu informacji między szczeblami oraz zasady ich przetwarzania.