Budżet w państwie kapitalistycznym

Budżet w państwie kapitalistycznym, roczny plan gromadzenia dochodów i realizacji wydatków przez państwo kapitalistyczne w związku z wykonywaniem jego funkcji. Instytucja budżetu powstała w państwach Europy zachodniej jeszcze w okresie feudalizmu, ale rozwinęła się i ukształtowała w pełni dopiero w ustroju kapitalistycznym, w związku z rozwojem parlamentarnych form rządów i tendencją władz ustawodawczych (parlamentów) do wzmacniania kontroli nad działalnością władz wykonawczych (rządów). Stąd z reguły w państwach kapitalistycznych budżety są uchwalane przez parlamenty w formie ustaw, które zawierają upoważnienie rządu do pobierania dochodów w określonych formach i określonej wysokości oraz do wydatkowania nagromadzonych w ten sposób zasobów na określone cele i w określonych kwotach; szczególną wagę przywiązuje się do strony wydatkowej ustaw budżetowych, gdyż ustalone w nich kwoty uważa się za nieprzekraczalne limity wydatków publicznych. Przepisy prawa budżetowego w poszczególnych krajach określają tryb sporządzania przez rząd projektu budżetu, przedkładania go parlamentowi pod obrady, sposób pobierania dochodów i realizacji wydatków publicznych w przypadku braku uchwalonej ustawy budżetowej (najczęściej na podstawie projektu budżetu lub uchwalonego na krótki okres, kwartalny lub miesięczny, prowizorium budżetowego), sposób dokonywania ewentualnych zmian w ustawie budżetowej, tryb przedkładania przez rząd sprawozdań z wykonania ustawy budżetowej i rozpatrywania tego sprawozdania przez parlament itd. Dążenia do umocnienia kontroli władzy ustawodawczą) nad gospodarką finansową władzy wykonawczej doprowadziły do sformułowania tzw. zasad budżetowania, których przestrzeganie ma ułatwić kontrolę parlamentu nad działalnością rządu. Za najważniejsze z tych zasad należy uznać: zasadę rocznego okresu budżetowania, jedności budżetu, zupełności budżetu, jawności budżetu, przejrzystości i specjalizacji budżetu oraz zrównoważenia budżetu. Zasada rocznego okresu budżetowania oznacza, że budżet jako plan gospodarki finansowej i jako upoważnienie dla rządu do pobierania dochodów i dokonywania wydatków powinien obejmować okres jednego roku. Roczny okres budżetowy nie zawsze jednak pokrywa się z rokiem kalendarzowym. W niektórych państwach początek roku budżetowego przypada nie 1 I, lecz np. 1IV lub 1 VII. Zasada rocznego okresu budżetowania zmusza władze wykonawcze do przedstawiania parlamentowi przynajmniej raz w roku planu dochodów i wydatków publicznych oraz do rozliczania się z wykonania planu za okres ubiegły; przedłużenie tego okresu zmniejszałoby skuteczność kontroli parlamentu nad gospodarką władzy wykonawczej. Zasada jedności budżetu oznacza, że gospodarka finansowa państwa musi być ujęta w jednym planie budżetowym, pozwalającym uzyskać pełną orientację w całości gospodarki finansowej danego państwa. Rozbicie tej gospodarki na wiele oddzielnych budżetów utrudniałoby lub nawet uniemożliwiałoby skuteczną jej kontrolę. Zasada zupełności budżetu uzupełnia zasadę jedności. Zasada zupełności budżetu głosi, że nie może być dochodów i wydatków państwa, które nie byłyby ujęte w budżecie. O ile więc naruszeniem zasady jedności budżetu państwa byłoby układanie dwóch lub więcej planów budżetowych, to naruszeniem zasady zupełności budżetu byłoby istnienie dochodów i wydatków państwa nie wykazywanych w ogóle w budżecie. Realizacja zasady zupełności stanowi istotny warunek skuteczności kontroli parlamentarnej nad gospodarką finansową rządu. Zasada jawności budżetu także wypływa z wymagań kontroli. Powoływanie się przez władzę wykonawczą na tajność niektórych części budżetu, zwłaszcza po stronie wydatków, czyni kontrolę parlamentarną iluzoryczną, gdyż w tajnych częściach budżetu władza wykonawcza może ukryć wszystkie wydatki, których nie chce poddać kontroli, jak i wszystkie nieprawidłowości gospodarki budżetowej. Względy kontroli leżą też u podstaw zasad przejrzystości i specjalizacji budżetu. Plany budżetowe sporządzone w sposób nieprzejrzysty, utrudniający zorientowanie się w źródłach dochodów i kierunkach wydatków, nie mogą być skutecznie kontrolowane; podobnie specjalizacja budżetu w sensie szczegółowego wyodrębniania źródeł dochodów i kierunków wydatków Jest niezbędnym warunkiem skutecznej kontroli, a ponadto krępuje swobodę działania władzy wykonawczej, której bardziej odpowiada ogólnikowe sformułowanie upoważnień do dokonywania wydatków, bez szczegółowego określenia celów i kwot. Zasada zrównoważenia budżetu, w odróżnieniu od poprzednio wymienionych, ma charakter merytoryczny, a nie formalny. Oznacza ona postulat pełnego pokrycia wydatków państwowych przez dochody z wyłączeniem wzrostu zadłużenia państwa. Wobec występujących dość często trudności takiego zrównoważenia budżetu, zasadę tę zaczęto odnosić tylko do zwyczajnych wydatków budżetu, zezwalając na pokrywanie wydatków nadzwyczajnych (tj. takich, które nie występowały w ogóle w poprzednich okresach budżetowych lub występowały w znacznie mniejszej wysokości) z nadzwyczajnych źródeł dochodów w postaci np. pożyczek państwowych czy jednorazowego podniesienia podatków. Niekiedy podział wydatków i dochodów na zwyczajne i nadzwyczajne prowadzi aż do odróżnienia zwyczajnego i nadzwyczajnego budżetu. Takie uelastycznienie zasady zrównoważenia budżetu podważa jednak Jej istotę, gdyż kryteria podziału wydatków państwowych na zwyczajne i nadzwyczajne nie są precyzyjne, co pozwala w gruncie rzeczy przedstawić każdy budżet Jako zrównoważony przy wprowadzeniu odpowiednich nadzwyczajnych dochodów. Wymienione zasady zostały sformułowane w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i odpowiadały właściwemu dla tego okresu ukształtowaniu zakresu i struktury budżetów państw kapitalistycznych. Były to budżety typowo administracyjne, w których wydatki na cele wojskowe, utrzymania aparatu państwowego oraz niezbyt wielkie nakłady na cele oświaty, kultury i ochrony zdrowia wyczerpywały niemal ogół wydatków publicznych. Taki zakres i struktura budżetów odpowiadały również panującym w tym okresie liberalnym doktrynom ekonomicznym, zgodnie z którymi działalność gospodarcza miała być domeną kapitału prywatnego, wolną od ingerencji państwa. We współczesnym okresie kapitalizmu państwowo-monopolistycznego, w którym realizowana jest we wszystkich krajach kapitalistycznych polityka interwencjonizmu gospodarczego, zakres i struktura budżetów uległy zmianie. Przez budżet państwa kapitalistycznego i inne ogniwa finansów publicznych poddaje się obecnie redystrybucji z reguły ponad 30% dochodu narodowego, podczas gdy przed I wojną światową redystrybucja budżetowa obejmowała w większości państw kapitalistycznych ok. 10% dochodu narodowego. W wydatkach budżetów państw kapitalistycznych obecnie dużą rolę — oprócz nadal występujących wydatków na cele wojskowe i administracyjne — odgrywają wydatki na bezpośrednie i pośrednie finansowanie rozwoju gospodarki, na cele socjalne oraz na oświatę i badania naukowe. Wydatki na cele socjalne i kulturalne są wynikiem z jednej strony nacisku mas ludności pracującej w tych krajach, z drugiej zaś są one wyrazem tendencji burżuazji do zachowania „pokoju społecznego” przez pewne ustępstwa na rzecz mas pracujących, za cenę utrzymania kapitalistycznego sposobu produkcji. W nowych warunkach wymienione zasady budżetowe w części zostały odrzucone (np. zasada zrównoważenia budżetu), w części zaś zmodyfikowane. W aktualnej praktyce państw rozwiniętego kapitalizmu występują tendencje do przedłużenia okresu budżetowania nawet na kilka lat, w celu zapewnienia środków na realizację długotrwałych inwestycji budżetowych i do powiązania planowania budżetowego z okresami cykli koniunkturalnych. Obserwuje się też tendencje do naruszania zasady jedności budżetu przez wprowadzanie specjalnych budżetów rozwoju gospodarczego czy budżetów wydatków na cele społeczne (oprócz zasadniczych budżetów administracyjnych). Zasada zupełności budżetu, która nigdy nie była w pełni przestrzegana, jest obecnie lekceważona w wielu krajach w coraz większym stopniu przez utrzymywanie różnych nie ujawnianych funduszy pozabudżetowych. To samo dotyczy zasad jawności, przejrzystości i specjalizacji budżetu. Równocześnie — wobec wykorzystywania do celów polityki interwencyjnej i antycyklicznej oprócz budżetu (finansów publicznych) także innych ogniw finansów, przede wszystkim aparatu bankowo-kredytowe- go i polityki monetarnej — przejawiają się tendencje do rozszerzania planowania finansowego na całość procesów gospodarczych łącznie z rezultatami wymiany towarowej i płatniczej z zagranicą. Wyrazem tego są sporządzane w niektórych rozwiniętych krajach kapitalistycznych tzw. budżety narodowe, obejmujące nie tylko sektor państwowy (w gospodarce i poza gospodarką), ale i sektor prywatny w gospodarce, gospodarstwa domowe, handel zagraniczny itd. W ten sposób poszukuje się możliwości zrównoważenia gospodarki państwa kapitalistycznego w całości, a nie tylko w sferze finansów publicznych, co było tendencją w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego.