Czynników produkcji rozmieszczenie

Czynników produkcji rozmieszczenie, wg tradycyjnej klasyfikacji, wprowadzonej przez klasyków ekonomii, za podstawowe czynniki produkcji przyjmuje się ziemię, pracę i kapitał. W warunkach współczesnego rozwoju gospodarczego należy także uwzględnić nowoczesne czynniki ekonomiczne i społeczne, które w sposób pośredni wpływają — zwłaszcza w formie rosnącej wydajności pracy — na zwiększanie efektywności procesów produkcyjnych. Niezmiernie ważne znaczenie ma tu także zarówno umiejętne wykorzystywanie przez politykę ekonomiczną i planowanie socjalistyczne poszczególnych czynników produkcji, jak i właściwe kształtowanie zachodzących między nimi relacji, zależnie od danej fazy rozwoju społeczno-gospodarczego oraz warunków i możliwości danego kraju. W założeniach i konkretyzacji socjalistycznej polityki ekonomicznej i planowania odrębne miejsce zajmuje problematyka r.cz.p., zwłaszcza zaś stosowanie nowoczesnych metod optymalnego wyzyskania aktualnego stanu r.cz.p. i oddziaływanie na korzystne ich przesuwanie. Jest to możliwe lub opłacalne jedynie w określonej skali, która zmienia się w zależności od przyjmowanego okresu planowania. Biorąc za punkt wyjścia najpierw tradycyjne czynniki ekonomiczne, trzeba uwzględnić ich właściwości i wynikającą stąd możliwość wpływania na ich korzystniejsze rozmieszczenie. W gospodarce socjalistycznej oznacza to zindywidualizowanie posunięć polityki ekonomicznej w odniesieniu do bogactw naturalnych, zasobów pracy żywej i majątku trwałego (jako odpowiedników klasycznych pojęć ziemi, pracy i kapitału). Przede wszystkim więc samo rozmieszczenie bogactw naturalnych stanowi punkt wyjścia bieżącej polityki ekonomicznej i planowania. Różny stopień wyposażenia w zasoby surowcowe, ich bogactwo i różnorodność mają niejednokrotnie decydujący wpływ na strukturę i dynamikę rozwoju gospodarki danego kraju. Rozmieszczenie bogactw naturalnych może być bardziej lub mniej korzystne. Często wyzyskanie danych zasobów surowcowych staje się możliwe dopiero w dalszej perspektywie, np. po uzupełnieniu infrastruktury techniczno-ekonomicznej, a zwłaszcza w wyniku zbudowania urządzeń komunikacyjnych. Lokalizacja zasobów surowcowych w przeważającej większości przypadków decyduje o wyborze miejsca budowy nowych zakładów, a w ślad za tym — o nowych osiedlach czy ośrodkach i okręgach przemysłowych. Istnieje zatem poważna liczba zakładów o lokalizacji związanej, tj. wynikającej z aktualnego rozmieszczenia bogactw naturalnych, jak kopalnie węgla, miedzi. Jednocześnie nowoczesne czynniki ekonomiczne wywierają obecnie duży wpływ również na bardziej elastyczne traktowanie założeń polityki lokalizacyjnej, której podstawą jest rozmieszczenie bogactw naturalnych. Przede wszystkim występuje tu — i to w coraz szerszym zasięgu — wpływ czynnika nauki i techniki. Osiągnięcia naukowo-techniczne umożliwiają niejednokrotnie podejmowanie eksploatacji zasobów surowcowych, których wykorzystanie było dotychczas nieopłacalne. Oznacza to — z ekonomicznego punktu widzenia — sięganie do martwych uprzednio obszarów występowania określonych bogactw naturalnych. Postęp techniki pozwala na opłacalną budowę kopalń głębinowych, a więc docieranie do znacznie głębiej położonych zasobów surowcowych. Podobne znaczenie ma kompleksowe wykorzystywanie wielu surowców, które poprzednio stanowiły bezużyteczne odpady powiększające hałdy, a w wyniku osiągnięć naukowo-technicznych mogą być obecnie eksploatowane w warunkach opłacalności. Przykładem pojawiania się niejako nowych obszarów na mapie rozmieszczenia bogactw naturalnych jest działanie nowoczesnego czynnika ekonomicznego, mianowicie socjalistycznej współpracy krajów RWPG. Odkryte złoża surowcowe w jednym z krajów, z chwilą podjęcia zespołowych wysiłków inwestycyjnych związanych z eksploatacją przekształcają się dla innego kraju socjalistycznego lub grupy krajów we wspólne obszary surowcowe. Rosnący wpływ mają także osiągnięcia naukowo-techniczne w dziedzinie poszerzania bazy surowcowej o liczne surowce substytucyjne. Zwłaszcza rozwój nowoczesnej chemii umożliwia przełamywanie niejednokrotnie występujących barier surowcowych. Osiąga się wówczas podwójny efekt: wzbogaca się zasoby surowcowe i zyskuje się ich bardziej dogodne rozmieszczenie. Tradycyjny czynnik — bogactwa naturalne — może więc być, przy uwzględnieniu nowoczesnych czynników postępu naukowo-technicznego i międzynarodowego podziału pracy, traktowany bardziej elastycznie, jeśli chodzi o wielkość udostępnianych bogactw naturalnych, nowe rodzaje surowców substytucyjnych i ich rozmieszczenie. Drugi z czynników tradycyjnych — zasoby pracy żywej — może być rozpatrywany np. w ujęciu statycznym. W danym punkcie wyjściowym gospodarka narodowa dysponuje określonej wielkości zasobami pracy żywej, rozmieszczonymi na poszczególnych obszarach kraju. Zewnętrznym wyrazem istniejącego stanu są bilanse wyjściowe siły roboczej, sporządzone dla całej gospodarki, i ich ujęcia regionalne, w tym także bilanse szczegółowe opracowane dla głównych aglomeracji miejsko-przemysłowych oraz dla poszczególnych ośrodków i okręgów. Wynikające ze sporządzonych bilansów nadwyżki i niedobory siły roboczej stają się zazwyczaj punktem wyjścia polityki lokalizacyjnej. Wszędzie tam, gdzie występuje nadmiar siły roboczej i gdzie uzasadnia to analiza ekonomiczna, dąży się do tworzenia nowych zakładów, mających wchłonąć i ekonomicznie wyzyskać posiadane zasoby pracy żywej. W pierwszym etapie analizy istniejące rozmieszczenie zasobów siły roboczej można więc traktować podobnie, jak rozmieszczenie bogactw naturalnych i przyjmować za punkt wyjścia do kształtowania zamierzeń lokalizacyjnych przy budowie nowych zakładów lub rozbudowie zakładów istniejących. Z natury rzeczy Jednak występuje tu — w przeciwieństwie do immobilności czynnika bogactw naturalnych (poza przypadkami opłacalności transportu surowców) — zjawisko daleko większej elastyczności w przesuwaniu nadwyżek pracy żywej. Nadwyżki te — przy odpowiedniej polityce mieszkaniowej — mogą być kierowane najpierw na pokrycie występujących deficytów w regionalnych bilansach zasobów siły roboczej; może być organizowana sieć komunikacyjna przeznaczona do stałych dojazdów do pracy, zwłaszcza w strefach wielkich miast czy centrów przemysłowych, których funkcjonowanie opiera się na masowych dojazdach pracowników. Należy tu rozróżnić wytworzony stan faktyczny, niekiedy na tle historycznym lub swoistego układu zjawisk z okresu gospodarki kapitalistycznej, oraz stan docelowy, który stanowi odzwierciedlenie planowanych w perspektywie, uzasadnionych społecznie i ekonomicznie przekształceń strukturalnych w strefach masowych dojazdów. Rozmieszczenie czynnika pracy ludzkiej ma wiele aspektów socjalnych i gospodarczych, a ich konsekwencją staje się daleko bardziej elastyczne ujmowanie polityki przesunięć ludnościowych. Państwo socjalistyczne ma do swojej dyspozycji wiele środków umożliwiających właściwe i celowe rozmieszczenie zasobów pracy żywej. Trzeci z tradycyjnych czynników — środki trwałe — uważa się, podobnie jak rozmieszczenie bogactw naturalnych, za czynnik immobilny, jeśli chodzi o stan faktyczny w momencie wyjściowym. W przeważającej bowiem większości środki trwałe są nieprzesuwalne lub ich przemieszczanie nie byłoby ekonomicznie uzasadnione. Również ten punkt widzenia wymaga obecnie pewnej rewizji. Postęp naukowo-techniczny i organizacyjny — a więc jeden z decydujących czynników nowoczesnych — stwarza możliwości szybkiego zastępowania moralnie zużytych maszyn i urządzeń przez środki trwałe o dużej wydajności. Oznacza to realnie istotne zmiany w dotychczasowym ich rozmieszczeniu. Podobne znaczenie ekonomiczne ma wprowadzenie drugich i trzecich zmian w zakładach pracujących dotychczas na jedną zmianę. Wprawdzie nie zachodzą tu przesunięcia w poprzednim rozmieszczeniu środków trwałych, ale z ekonomicznego punktu widzenia mamy tu do czynienia z jakościowo innym ujmowaniem środków trwałych o zróżnicowanym stopniu ich wykorzystania. Mianowicie, poprzednie rozmieszczenie produkcji — mimo nie zmienionej lokalizacji środków trwałych — zastąpione zostaje nowym o zwiększonej produkcji. Zasadnicze jednak przesłanki polityki lokalizacyjnej łączą się przede wszystkim z założeniami rozmieszczenia nowych środków trwałych. Stanowi to ich dynamiczne ujęcie, a więc planowane w danym okresie przesunięcia w rozmieszczeniu środków trwałych w wyniku powstawania nowych obiektów i modernizowania zakładów istniejących. Wykształciło się wiele nowoczesnych zasad i przesłanek polityki lokalizacyjnej (lokalizacja). Zasady te pozwalają na wszechstronne uwzględnienie ekonomicznych i socjalnych warunków prawidłowego rozmieszczenia środków trwałych. Uwzględnia się także oddziaływanie innych przesłanek, które wywierają wpływ na decyzje lokalizacyjne, zwłaszcza przy równorzędności wyników analiz ekonomicznych i społecznych. W konsekwencji następuje w warunkach dynamicznego rozwoju gospodarki socjalistycznej właściwe wiązanie rozmieszczenia czynników bogactw naturalnych i zasobów pracy ludzkiej z czynnikiem środków trwałych. Na odrębne podkreślenie zasługuje — również w dziedzinie lokalizacji środków trwałych — wpływ czynników nowoczesnych. Dotyczy to m. in. oddziaływania czynnika specjalizacji i kooperacji produkcji w obrębie krajów socjalistycznych. Wywiera to niejednokrotnie istotny wpływ na decyzje lokalizacji niektórych zakładów, mających zaspokoić potrzeby własnego kraju i potrzeby innych regionów krajów socjalistycznych, zwłaszcza w strefach przygranicznych. Analiza zakresu i siły oddziaływania nowoczesnego czynnika ekonomicznego — nauki i techniki — wykazuje duży jego wpływ na strukturę gospodarki narodowej oraz rozmieszczenie jej sił wytwórczych. Stąd też bada się potrzeby rozwojowe, zwłaszcza niektórych branż nowoczesnego przemysłu, na tle ich powiązania z rozmieszczeniem krajowych centrów i ośrodków naukowo-badawczych oraz z koncentracją instytutów, zakładów doświadczalnych i laboratoriów. Rozmieszczenie komórek naukowo-technicznych i kadr stanowi ważną przesłankę dla polityki lokalizacji preferowanych branż przemysłu, określanych jako nośniki postępu technicznego. Podobnie uwzględnia się istotne znaczenie czynników społecznych, zwłaszcza zaś podkreśla się oddziaływanie istniejącej i przyszłej infrastruktury społecznej, a więc przede wszystkim istniejącej i planowanej sieci urządzeń socjalnych i kulturalnych. Tego rodzaju szczegółowe elementy, wiążące się z infrastrukturą techniczno-ekonomiczną i społeczną, stanowią całokształt wytycznych polityki lokalizacyjnej. Niejednokrotnie do grupy czynników nowoczesnych zalicza się także czynnik rynku i rosnącego popytu ludności oraz jego przyszłe przemiany strukturalne. Rozmieszczenie obszarów zbytu produkcji i usług odgrywa — zwłaszcza dla niektórych dziedzin — poważną rolę, co znajduje odzwierciedlenie w szczegółowych wytycznych polityki lokalizacyjnej. R.cz.p. w nowoczesnej gospodarce socjalistycznej obejmuje więc wiele złożonych zagadnień. Liczne powiązania czynników produkcji i wzajemne ich związki, ujmowane na tle różnic zachodzących w rozmieszczeniu czynników tradycyjnych i nowoczesnych, odzwierciedlają dostatecznie, jak wysoce złożony charakter muszą mieć analizy ekonomiczne, których celem jest stworzenie prawidłowych podstaw polityki lokalizacyjnej. Dodać należy, iż każda decyzja lokalizacyjna, mająca przecież określony wpływ na zmiany r.cz.p., nie może być podejmowana w warunkach statycznych, lecz musi uwzględniać dynamiczne przeobrażenia gospodarki narodowej w okresie wieloletnim, a nawet niekiedy perspektywicznym.