Prawo podaży i popytu

Prawo podaży i popytu, prawo ujmujące zależności między popytem, podażą a ceną w warunkach gospodarki towarowej; nadaje mu się różne znaczenie zależnie od tego, czy przedmiotem badania jest stosunek między popytem, podażą a ceną przy danych funkcjach popytu i podaży, czy też zakłada się ich zmienność; w pierwszym przypadku ilustracją graficzną są dwie przecinające się krzywe, przy czym w warunkach typowych podaż jest rosnącą, popyt zaś malejącą funkcją ceny. Ceną równowagi rynkowej (rynkowa równowaga) jest cena (PM), przy której popyt i podaż są sobie równe; przy cenie niższej powstaje nadwyżka popytu nad podażą; staje się ona przyczyną wzrostu ceny, co z kolei zmniejsza popyt, zwiększa podaż i doprowadza rynek do równowagi. W podobny sposób kształtuje się równowaga w przypadku przejściowego odchylenia ceny wzwyż. W okresach długich cena równowagi oscyluje wokół ceny produkcji; zbliżenie to następuje w wyniku zmian powstających w funkcji podaży. Załóżmy np., że cena PM jest wyższa od ceny produkcji w gałęzi X; do gałęzi tej napłynie wówczas kapitał zachęcony stopą zysku wyższą od przeciętnej. W nowych warunkach przy danych cenach zostanie zaoferowana większa ilość towaru. Oznacza to przesunięcie w prawo krzywej podaży. Konkurencja między producentami spowoduje zniżkę ceny i stopniowe zbliżenie się jej do ceny produkcji. W przypadku zbyt niskiej ceny proces przebiega w przeciwnym kierunku. Mechanizm p.p. i p. utrzymuje cenę na poziomie ceny produkcji. Jednocześnie autonomiczne zmiany w funkcjach podaży i popytu stale zakłócają stan równowagi. Czynnikami zakłócającymi mogą się okazać zmiany w upodobaniach kupujących, a także czynniki demograficzne, technologiczne, dochodowe, pieniężne itd. P.p. i p. wyjaśnia zatem mechanizm wahań cen wokół ceny produkcji, natomiast sama cena produkcji pozostaje poza jego zasięgiem. W wielu przypadkach p.p. i p. nie działa w sposób typowy; nie zawsze również zbliża cenę do ceny produkcji, np.: 1. w warunkach konkurencji monopolistycznej nie można przedstawić mechanizmu cen za pomocą dwóch przecinających się krzywych, w warunkach monopolu bowiem funkcja podaży nie występuje niezależnie od funkcji popytu; wykorzystując ograniczoną elastyczność popytu monopolista realizuje cenę wyższą od ceny produkcji; 2. w produkcji dróbnotowarowej (zwłaszcza w rolnictwie) kierunek krzywych podaży i popytu zostaje często odwrócony; w tych warunkach działanie p.p. i p. nie może zapewnić równowagi rynkowej; malejące ceny zamiast likwidować nadwyżki towarów niekiedy zwiększają jeszcze rozpiętość między podażą i popytem; 3. jeżeli reakcja podaży na zmiany popytu jest opóźniona, cena towaru ulega okresowym wahaniom, które w pewnych sytuacjach mogą stopniowo wzrastać; mechanizm p.p. i p. nie doprowadza w tym przypadku rynku do równowagi (model pajęczyny); 4. w warunkach inflacji (i deflacji) powstają zjawiska kumulacyjne; rosnące ceny stają się bowiem przyczyną wzmożonego popytu i zmniejszonej podaży towarów (w oczekiwaniu dalszej zwyżki cen), co w sposób oczywisty zwiększa przewagę popytu nad podażą i doprowadza do dalszego kumulacyjnego wzrostu cen. W gospodarce socjalistycznej p.p. i p. działa na rynkach niezorganizowanych (np. w handlu targowiskowym), a w sposób przekształcony — na zorganizowanych rynkach dóbr konsumpcyjnych, gdzie planowo ustalana jest wielkość produkcji, asortymenty i ceny; nie działa natomiast w produkcji dóbr wytwórczych, jeżeli są one przydzielane poszczególnym gałęziom i przedsiębiorstwom.